Heeft Mozes nu wel of niet bestaan?

In atheïstische kringen zie je heel wat mensen, die de bijbel graag neerzetten als een fabeltjeskrant of sprookjesboek. Immers, als de verhalen daarin niet waar zijn, dan hoef je het verdere verhaal niet serieus te nemen. Maar wat als blijkt dat een bijbelverhaal echt gebeurd is? Of een historische kern bevat, met wat versieringen van de schrijver?

Dan wordt het al lastiger voor de atheïstische critici. Dan zou de bijbel toch waarheid kunnen bevatten, en dat is natuurlijk niet wat past bij de overtuigingen van atheïsten.

Ons beeld van de geschiedenis baseren we op de dingen die we gevonden hebben. Geschreven bronnen bijvoorbeeld en opgravingen. Doen we nieuwe vondsten, dan verandert soms ons beeld van de geschiedenis compleet. Of het nu over Egyptische farao’s gaat, over onze eerste voorouders of over de geschiedenis van het universum.

Altijd weer blijkt ons beeld van vroeger te veranderen als we iets nieuws vinden. Wetenschappers weten dit en hebben er rekening mee te houden.

In dit artikel kijk ik hoe dit met Mozes zit. Zijn de verhalen over hem historisch? Of is het mythe? Of iets er tussen in?

Allereerst maar even dit. Geen volk uit de tijd van Mozes wilde per sé een louter historisch verhaal schrijven over zijn helden. Het Gilgamesj-epos, de Ilias, verhalen over Romeinse keizers als Augustus en over de vergoddelijkte farao's van Egypte zijn hier voorbeelden van. Pas ten tijde van Herodotes, 'de vader van de geschiedschrijving' in de 5e eeuw voor Christus, komt de meer feitelijke geschiedschrijving in beeld.

Veel van de zojuist genoemde verhalen hebben echter wel een historische kern. En waarom zou dat bij Mozes anders zijn? Waarom bespotten atheïsten wel de Joods-bijbelse mythes, maar herschrijven ze -zoals Stephen Fry- de Griekse mythes met veel ernst? Vaak heeft dit een persoonlijke achtergrond.

Nu onze kernvraag: heeft Mozes echt bestaan? En zo ja, wanneer dan? Het eerlijkste antwoord is dat we het niet echt weten. Je kunt zijn bestaan niet bewijzen, maar je kunt net zo min bewijzen dat hij alleen maar een verzinsel is. Het komt dus neer op dat wat je erover gelooft en daarover eerlijk te zijn. Wat je gelooft, beïnvloedt je conclusies. Mijn verhaal hier is daarop geen uitzondering

Het wetenschappelijk onderzoek naar Mozes is bijna altijd ‘gekleurd’. Zo is  er van alles gedaan om het bewijs te leveren dat hij echt bestaan heeft. Een voorbeeld daarvan is dat men naarstig op zoek is geweest naar een zee, die af en toe droogvalt. Dit om te bewijzen dat het bijbelse verhaal waar is, dat het water van ‘de Schelfzee’ (of Rietzee) uiteen week om het volk van Mozes door te laten, en de vijandelijke Egyptenaren niet.

Zo heeft men gedacht dat Mozes en zijn volk door de Rode Zee trokken. Dit klopt sowieso niet. In het bijbelse Hebreeuws heet de zee yam suph. Dit wijst op een ondiepe, met riet bedekte watermassa en dat is de Rode Zee niet. Dus gingen onderzoekers zulke ‘zeëen’ zoeken. In het Noorden bekeken ze de Bittermeren en het meer van Sirbonis, maar die lagen niet op de route van Mozes en de zijnen.

Het Meer van Ballah wel. Daar zorgen sterke winden er soms voor, dat water zich verplaatst en terugtrekt. Het ligt bovendien op de route van Egypte naar Kanaän. Alleen zijn er geen archeologische vondsten. Die zouden er wel moeten zijn bij een zo grote verplaatsing van mensen.

Moderne wetenschappers geloven dan ook niet meer, dat de geografische aanduidingen uit de bijbel historisch zijn. Ze gaan over tot meer symbolische of allegorische verklaringen. Dat is op zich niet nieuw. Men heeft teksten altijd ‘vergeestelijkt’. Zelf kies ik voor een andere benadering. Zeker, er zit ook volgens mij symboliek in het Mozes-verhaal, maar ik geloof ook dat het historische informatie bevat.

Die informatie te vinden, dat is een zoekplaatje. Een aardige manier om binnen te dringen in de gebeurtenissen achter het verhaal is om ze te onderzoeken op hun historische inhoud. Ik zal een simpel voorbeeld geven. Als de bijbelschrijver zegt dat Mozes in een biezen mandje in de rivier is gelegd, dan is dat historisch heel goed mogelijk.

Die rivier past erg goed bij Egypte, het land van de Nijl, maar ook het biezen mandje is historisch. In Egypte werden manden van bies en riet gemaakt; materiaal dat veel gevonden werd op de oever van de Nijl. Hier klopt de bijbel met de werkelijkheid van destijds, dus op basis hiervan hoeven we geen wantrouwen te hebben.

Toch worden er ook voorbeelden gegeven van bijbelse gegevens die botsen met de historische. Dat Mozes 600 000 mensen mee nam in zijn kielzog, zoals de bijbelschrijver zegt, wordt betwist. Onderzoekers wijzen er bovendien op dat de tocht van Egypte naar Kanaän geen uittocht kon zijn, omdat Kanaän uit Egyptisch grondgebied bestond.

En dan is er nog de kameel. Volgens meerdere onderzoekers waren die er nog niet ten tijde van Mozes, en konden dus ook niet vermeld worden in zijn verhaal. De kamelen (Hebreeuws: ‘gamal’) werden honderden jaren na Mozes pas gebruikt in Egypte.

Deze voorbeelden laten, als je wat verder kijkt, zien hoe moeilijk het is om beweringen te doen over de historische kant van het bijbelverhaal. Kijk maar.

1.        600 000 rondtrekkende mensen door de woestijn lijkt inderdaad niet erg waarschijnlijk. Maar het getal duizend (aleph) betekent in het Oud-Hebreeuws niet alleen 1000, maar ook ‘stam’ of ‘familie’ en het getal wordt ook wel gebruikt om een grote hoeveelheid aan te geven. Het kan dus zomaar zo zijn dat er over 600 families wordt gesproken. Waarbij het getal 600 een veelvoud is van 12; een symbolisch getal dat het aantal stammen van Israel weergeeft.

2.        Dan de bewering dat Kanaän Egyptisch was en dat er daarom geen sprake kon zijn van een uittocht, omdat Mozes en zijn volk op Egyptische grond bleven rondtrekken. Op zichzelf was dit zo ten tijde van Ramses II, die genoemd wordt als een mogelijke farao uit Mozes’ tijd. Aan het einde van diens regering was Egypte de grip op Kanaän door de inval van de Zeevolken een beetje kwijt. Bovendien wemelde het van de vazalvorsten in Kanaän. Zij bestreden elkaar, en vroegen Egypte continu om strijd.  De stammen van Israel lijken in dit tijdsgewricht van rivaliserende Kanaänitische vorsten te zijn gestapt. En dan kan je toch spreken van een soort uittocht.

3.        Dan de kamelen, die eigenlijk pas in het eerste millennium voor Christus ingevoerd werden in het Midden-Oosten, volgens sommige onderzoekers. Omdat Mozes in het tweede leefde, kunnen daar nog geen kamelen genoemd worden. Ze waren er nog niet, zeggen de onderzoekers. Maar ‘gamal’ het Hebreeuwse woord voor ‘kameel’ betekent ook dromedaris, die rond 2000 voor Christus op het Arabische Schiereiland al werd gedomesticeerd; later werden het ook lastdieren. En dan is er ook nog de Bactrische kameel, die rond 2500 voor Christus opkwam in Centraal-Azië. Later is deze kameel ook ingezet in het Midden Oosten, mede door de lange-afstand-handel op de zijderoute, die het Verre Oosten en het Midden Oosten verbond. Dus ook dit argument tegen de historische betrouwbaarheid van het bijbelverhaal kan betwist worden.

Het laat maar zien dat we voorzichtigheid en een brede blik nodig hebben, wanneer we willen begrijpen wat er destijds in werkelijkheid gebeurd is. En dat geldt dus ook voor mensen die geloven dat het Mozes-verhaal mythe is, of symbolisch moet worden opgevat; de allegoreten.

Zij geloven namelijk dat Mozes niet heeft bestaan.  Meestal zijn deze onderzoekers atheïstisch of ‘gelovigen die niet meer geloven dat de bijbel ook historische feiten vertelt’.  ook niet in een ‘aangeklede’, ‘versierde’ of opgeschmukte vorm. Zij hebben in de loop van de tijd allerlei argumenten opgevoerd, die moeten bewijzen dat Mozes niet echt heeft bestaan.

Vaak vergelijken ze zijn verhaal dan met verhalen uit andere culturen. Ze concluderen dan dat het een een gewoon verhaal is dat uit een andere cultuur is overgenomen.

‘Oh, ze hebben het gewoon gepikt’

Zoiets is volgens hen aan de hand met het biezen mandje. Er was ooit een bekende Mesopotamische koning, Sargon van Akkad, die in een mandje in de Eufraat werd gelegd om te ontsnappen aan een tragisch lot. Dit verhaal is veel ouder dan het verhaal van Mozes, maar zou als verhaal heel goed bekend kunnen zijn ten tijde van Mozes. Dus, zeggen de atheïsten en allegoreten, is het niet echt gebeurd.

‘Jumping to conclusions’ noemen we dat. Een biezen mandje was een doodgewoon voorwerp en het zal ook vaker zijn voorgekomen dat het in een rivier werd gelegd. Tegenwoordig worden er, vooral in arme gebieden, nog steeds kinderen te vondeling gelegd. Ik zie geen enkele reden om de historische tewaterlating van een Hebreeuws jochie in een biezen mandje te betwisten.

Dit zijn voorbeelden, waarin voor mij te gemakkelijk wordt omgesprongen met de historische achtergrond van bijbelverhalen en dus ook van Mozes. Ik geloof echt wel dat er versieringen zijn toegevoegd aan de Torah door de schrijvers. En er zijn zeker ook invloeden van andere culturen.

Zoals het idee dat de God van Mozes zijn volk heeft geholpen in oorlogen. Vrijwel ieder volk geloofde destijds dat hun god of goden in oorlogen hielpen. Daar zie ik zeker een invloed. Waarschijnlijk werden de gewonnen oorlogen achteraf toegeschreven aan de godheid, in een vlaag van devotie.  Dat gebeurde in andere culturen met de nodige manipulatie van de feiten.

Denk maar aan de lastige oorlogen die farao Ramses II had uit te vechten in het noorden. Daar werd niet alleen maar gewonnen. Maar dat zie je niet terug in de succesverhalen over deze Ramses. Deze geschiedvervalsing zou ook kunnen verklaren waarom er zo weinig terug te vinden is over Mozes en de uittocht van zijn volk. Als dat inderdaad een beschamende nederlaag was voor de farao, dan is het goed mogelijk dat hier in Egypte niets over vermeld is.

Wat is nu mijn conclusie? Zeker, er zijn invloeden en versieringen, maar we zullen steeds per voorbeeld mogen bekijken of er een historische kern zit in het verhaal. De vraag of Mozes echt heeft bestaan is daarbij nooit met zekerheid te beantwoorden. Je antwoord hangt af van dat wat je gelooft. En ik zal niet verbergen wat ik geloof. Mozes heeft bestaan. En er heeft een uittocht plaatsgevonden. Met hoeveel mensen? Dat blijft een vraag.